سلار دیلمی

ابویعلی حمزه بن عبدالعزیز (م، ۴۶۳ ق) مشهور به «سلار دیلمی»، فقیه فرزانه و عالم برجسته شیعه در قرن پنجم قمری است. وی از شاگردان شیخ مفید و سید مرتضی به شمار می رود. کتابهای «المراسم العلویه فی الاحکام النبویه» و «المقنع فی المذهب» از آثار اوست.

ولادت و زادگاه

از تاریخ ولادت، مسافرت‌ها، ازدواج و فرزندان این عالم بزرگوار، در هیچ کتابی سخن به میان نیامده است. ولی وجود پاره‌ای شواهد و مستندات مانند مطالعه زندگی استادان، معاصران و شاگردان وی و این که او گاهی به نیابت از شیخ مفید و سید مرتضی بر کرسی تدریس می‌‌‌نشست و شاگردان برجسته آن بزرگواران را از دانش بیکران خویش بهره‌مند می‌‌‌ساخت، می‌‌‌توان حدس زد که در نیمه دوم قرن چهارم هجری به دنیا آمده است اما بدون تردید، زادگاه این فقیه والامقام دیلمان از توابع شهرستان لاهیجان در استان گیلان است.

کنیه و لقب

ابویعلی، حمزه بن عبدالعزیز دیلمی، معروف به سالار و سلار، یکی از فقهای نامدار تاریخ اسلام است که تذکره‌نویسان درباره کنیه و لقب او چنین نگاشته‌اند: ابویعلی را کنیه او ذکر کرده‌اند و می‌‌‌گویند: یعلی اسمی ‌‌‌است منقول از فعل معلوم «علا یعلوا علوا»، مثل «سما یسمو» و گفته شده است علی یعلی مثل یرضی است و علا به معنای برتری در شرف است.

نویسنده اعیان الشیعه و مولف ریاض العلما نوشته‌اند: سلار اسمی ‌‌‌است که در لغت فارسی و عربی اصلا وجود ندارد و مترجمین آن را به جای لفظ سالار استعمال کرده‌اند، ولی در رجال علامه بحرالعلوم آمده است که سلار معرب سالار است. مترجمین، سالار را در فارسی به معنای رییس و امیر و در عربی به معنای شریف معنا می‌‌‌کنند.

استادان و شاگردان

از جمله اساتید بزرگ سلار دیلمی عبارتند از:

1. محمد بن محمد ابن نعمان معروف به شیخ مفید (م، ۴۱۳ ق)؛
2. علی بن حسین، معروف به سید مرتضی علم‌الهدی (م، ۴۳۶ ق)؛

سلار دیلمی، خود، ‌‌‌بعد از عصر غیبت حضرت ولی عصر علیه السلام، یکی از مشایخ و از مهمترین عالمان و پیشوایان امامیه بوده است. برخی از شاگردان او عبارتند از:

1. شیخ ابوعلی طوسی
2. منتجب‌الدین ابن بابویه
3. حسن بن حسین بن بابویه
4. ابوالکرم مبارک بن فاخر نحوی
5. ابوالفتح عثمان بن جنی نحوی
6. ابوالصلاح تقی‌الدین
7. محمد بن علی بن عثمان
8. عبدالجبار بن عبدالله المقری الرازی
9. محمد بن عبدالرحمن بن احمد بن الحسین نیشابوری خزاعی
10. عبدالله بن حسن بن حسین بن بابویه

معاصران

برخی از دانشمندان معاصر این فقیه و متکلم نامدار شیعه عبارتند از:

1. شیخ طوسی (م، ۴۶۰ ق)؛ ظاهرا سلار، بعد از رحلت شیخ طوسی، به مقام مرجعیت رسیده است.
2. سید مرتضی علم‌الهدی
3. سید رضی
4. شیخ مفید
5. ابوالعباس نجاشی
6. ابوالفتوح رازی
7. شیخ جعفر دوریستی

آثار و تألیفات

1. المراسم العلویه فی الاحکام النبویه
2. المقنع فی المذهب
3. التقریب (التهذیب) در اصول فقه
4. التذکره فی حقیقه الجوهر والعرض
5. الابواب والفصول فی الفقه
6. المسائل السلاریه
7. الرد علی ابی الحسن البصری فی نقض الشافی.

فعالیتهای اجتماعی

سلار دیلمی ‌‌‌در مسند قضاوت

بی‌شک، سید مرتضی را باید احیاگر علوم اسلامی ‌‌‌در قرن چهارم دانست. آن بزرگوار از اوضاع سیاسی و اجتماعی عصری که مقارن با اوج قدرت دولت شیعی آل بویه بود، به خوبی بهره‌برداری نمود. سید مرتضی، شاگردان فقیه و دانشمندش را به اقصی نقاط کشور اسلامی، برای قضاوت گسیل می‌‌‌داشت. یکی از شخصیت های برجسته شیعه که از سوی سید مرتضی برای منصب قضا به مناطق حلب (از توابع سوریه) اعزام شد، سلار دیلمی‌ ‌‌بود.

وی در این مناطق، زعامت دینی مردم را به عهده گرفت و به عنوان حاکم شرع اسلامی، به حل و فصل نزاع‌ها و اختلافات دینی-اجتماعی پرداخت و به ارشاد و هدایت مردم، اقامه جماعت و رفع مشکلات و پاسخ‌گویی به مسائل دینی شیعیان نیز اشتغال داشت. از زمان مسافرت وی به حلب و مدت اقامت او در آن‌جا اطلاع دقیقی در دست نیست، اما شواهد نشان می‌‌‌دهد که وی سالیان متمادی در آن دیار حضور داشته است، به گونه‌ای که برخی وی را از فقهای حلب بشمار آورده‌اند.

سلار دیلمی و نماز جمعه

سلار در کتاب فقهی مراسم، درباره برگزاری نماز جمعه این گونه نوشته است: «صلاة الجمعه فرض مع حضور امام الاصل أو من یقوم مقامه و اجتماع خمسة نفر فصاعدا احدهم الامام؛ خواندن نماز جمعه در زمان حضور امام معصوم علیه السلام یا کسی که از طرف او منصوب می‌‌‌شود (نائب خاص)، واجب است و حداقل نفرات برای برگزاری و انعقاد نماز جمعه با امام یا نائبش، پنج نفر است».

سلار مانند برخی فقهای شیعی، نماز جمعه و نیز نماز عید فطر و عید قربان را در زمان غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه جایز نمی‌‌‌داند، زیرا آن را از مختصات امام معصوم علیه السلام می‌‌‌داند و در حقیقت به حرمت نماز جمعه و نماز عیدین در زمان غیبت امام علیه السلام فتوی داده است.

برخی از دانشمندان، این فقیه والامقام را جزء اولین عالمان شیعی می‌دانند که به تحریم نماز جمعه فتوی داده است. این فقیه هوشمند و زیرک، با درک موقعیت اجتماعی و سیاسی زمان خویش که زعامت دینی شیعیان را بعد از شیخ طوسی به عهده داشت، اقدام به صدور شجاعانه فتوای تحریم نماز جمعه نموده است، زیرا سلار زمانی زعامت و رهبری مردم را به عهده گرفت که حکومت آل‌بویه که دولتمردانی شیعی بودند به سلجوقیان که سنی مذهب بودند، انتقال یافته بود و فتنه و آشوب و جنگ‌های خونین مذهبی علیه شیعیان آرامش بغداد را به مخاطره انداخت و باعث فروپاشی حوزه علمیه بغداد شد و فقیهان و عالمان دین، دست به اقدامات اساسی زدند و حتی ناگزیر به هجرت از بغداد شدند.

روشن است که برگزاری نماز جمعه و خواندن خطبه در آن فضای سیاسی حاکم بر جامعه چیزی جز فریب، خدعه، مدح و ستایش حاکمان جور نبود و اصولا حاکمان جور انتظار دارند که از محافل عبادی ـ سیاسی نماز جمعه به نفع خویش بهره‌برداری کنند و در راه رسیدن به این مقصود، از شیوه‌های مختلف زر، زور، نیرنگ و استخدام عالمان درباری و فریب خورده استفاده می‌‌‌کنند.

تحریم نماز جمعه از سوی زعیم بزرگ شیعیان در حقیقت اعلان برائت از حاکمان جور و تنفر از اقدامات ظالمانه و ستم‌گرانه آن‌هاست. این اقدام سلار، حکایت‌گر تفکر عدم جدایی دین از سیاست است که از سوی فقهای بزرگوار شیعه در تمام اعصار در عمل به اثبات رسیده است. پذیرش منصب قضاوت در دوره‌ای و تحریم نماز جمعه و عیدین در دوره‌ای دیگر، نشان می‌‌‌دهد که وی فقیهی سیاستمدار و ژرف‌اندیش در عصر خویش بشمار می‌‌‌آمده است.

در نظر عالمان

دانشمندان و زندگی‌نامه نویسان، هر یک درباره مقام علمی ‌‌‌سلار مطالبی نوشته‌اند:

• علامه حلی در خلاصه نوشته است: سلار بن عبدالعزیز دیلمی ‌‌‌از فقهای مورد وثوق شیعه است که در فقه و ادبیات، سرآمد و ممتاز بود.
• سیوطی در «طبقات النحویین النحاه» سلار را از دانشوران علم نحو دانسته است.
• پژوهشگر معاصر، آیت الله سید ابوالقاسم خویی ضمن تایید وثاقت سلار، وی را از بزرگان فقهای شیعه دانسته و نوشته است: «سلار بن عبدالعزیز الدیلمی،‌‌‌ فقیه، جلیل، معظم، ثقه؛ سلار بن عبدالعزیز دیلمی، فقیهی مورد اعتماد و بزرگوار و گران‌قدر است».

وفات و مدفن

در تاریخ وفات این فقیه فرزانه نیز اختلاف است، اما بنا به قول مشهور، رحلت سلار دیلمی‌‌‌ در ششم رمضان سال ۴۶۳ قمری در قریه خسروشاه تبریز اتفاق افتاده است و قبر شریف این رادمرد شیعی، در همان مکان می‌‌‌باشد. این که این فقیه بزرگ، چرا و چگونه در این مکان رحلت کرده‌اند به درستی معلوم نیست، ولی احتمالا سلار مانند بسیاری از فقیهان و عالمان، به دنبال آشوب‌ها و جنگ‌های داخلی در آن سال‌های آشفته و نابسامان آخر حیاتش، بغداد را ترک و در حال رجعت به زادگاهش بوده است که وفات نموده و پیکر پاکش توسط دوستان و ارادتمندان وی در تبریز به خاک سپرده شده است.

پانویس

منابع

• تلخیص از مجموعه گلشن ابرار، جلد ۶، زندگی نامه "سلار بن عبدالعزیز" از محمدتقی ادهم‌نژاد.

پیوندها

• زندگينامه 1

• زندگينامه 2

• کتاب المراسم العلويه